Dr. Nadir Çomak
Giriş
Çocuk
öğrenerek büyür ve yetişkin bir insan olur. Çocuğun zihin dünyası çevresindeki
insanlardan duydukları ve gördükleriyle şekillenir. Çocuğun öğrenmesinde örnek
alma ve modelleme önemli bir yer tutar. Sosyal medya alışkanlıklarının sanal
bağımlılıklara neden olduğu günümüz dünyasında çocukların yeni bilgiler
öğrenmesinde kitap okumanın önemi geri plana itilmektedir. Günümüzde çocuklara
erken yaşlarından itibaren kitap okuma alışkanlığı kazandırmak belki her
zamankinden daha önemli hale gelmiştir. Çünkü ekranların cazibesi yetişkin
insanları olduğu gibi çocukları da kendine çekmektedir. Çocukların kitapla
tanışması bir tören havasında yapılmalıdır. Çocuklar öncelikle kitabın görsel
öğelerine ilgi gösterir. Okumayı bilmeyen çocuklar öncelikle görsellerle
ilgilendiğine göre kitap resimlerinin bir sanat eseri niteliğinde olması
gerekir. Çünkü çocuk aslından kitapla tanışırken sanatla tanışmaktadır. Bu
açıdan baktığımızda çocukların okuyacağı kitabın seçimi bir kat daha önem
kazanmaktadır. Çocuklar özellikle küçük yaşlarından itibaren kitapları
kendileri seçemez. Ebeveynler tarafından ve özellikle anneler tarafından
seçilen kitaplarla tanışırlar. O halde ebeveynlerin nitelikli kitapları seçme
becerilerinin yeterli olması beklenir. Okul öncesi döneminden itibaren
öğretmeneler kitap seçimi konusunda ebeveyn üzerinde daha etkili olmaya
başlamaktadır. Bu nedenle hem öğretmenlerin hem de ebeveynlerin kitap seçim ve
değerlendirme kriterleri konusunda yeterli olması gerekir. Fakat yapılan
araştırmalara göre durumun tam da böyle olmadığı anlaşılmaktadır. Bu makalede
çocuklar için seçilecek kitapların niteliklerinin neler olması gerektiği konusu
incelenecektir.
Çocukluk
Dönemi
İnsan
hayatının belirli dönemleri vardır. Bu dönemler çocukluk, gençlik, orta
yaşlılık ve yaşlılık olarak dört kategoride ele alınabilir. Çocukluk dönemi
bebekliğin sona erdiği 18 aylık dönemden başlayıp ergenliğin başladığı 12-14
yaşlarına kadar devam eden dönemi kapsar. Bu dönem ilk çocukluk ve son çocukluk
olarak ikiye ayrılır. Çocukların güven ve başarma, bir gruba dahil olma, oyun
ve estetik gibi bazı temel ihtiyaçları vardır. Bu ihtiyaçlara bağlı olarak
çocuk kitabının temel amacı, çocuğun ruhsal ihtiyaçlarını karşılamak,
gelişimine katkı sağlamak, okuma alışkanlığı kazandırmak, estetik değerler
kazandırmak ve eğitime yardımcı olmaktır (Uçak, N. Ö., 2010). Bu amaçların gerçekleşmesi için
hem çocuğu tanımak hem de kitabı tanımak gerekir. Çocuğu tanımayanlar doğru
kitabı alamayacağı gibi kitabı tanımayanlar da çocuğun ihtiyaçlarına ve gelişim
özelliklerine uygun kitap seçme hususunda yetersiz kalabilir. Kimi
araştırmacılara göre çocuk kitap ilişkisi çocuk 11‐12 aylıkken başlar. Çocuğa
konuşma öğretilirken bir yandan da kitap okunabilir. Çocuklar farklı dönemlerde
farklı kitaplara ilgi duyarlar. Kitaba olan ilgide çocuğun gelişim özellikleri
kadar kişisel özellikleri de rol oynar. Yaşa ve çocuğun özelliklerine göre
uygun kitapların seçilmesi önemlidir (Uçak, N. Ö., 2010).
Kitap seçimi ve
ilgi:
Seçilecek kitabın çocuğun ilgisini
çekmesine özen gösterilmelidir. İlgi, bir konuya veya bir şeye karşı daha
dikkatli olma durumudur.
“İlgi; dikkati artırmakta,
anımsamayı ve bilgilerin bellekte düzenlenmesini kolaylaştırmaktadır. Bu açıdan
öğrenme sürecinde çok önemlidir… İlgi, okuma ilgisi olarak ele alındığında da
aynı sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Okuma ilgisinin çocuğun amaçlarını
belirlemesinde, başarılı olmasında ve boş zamanlarını değerlendirmesinde önemli
bir yeri bulunmaktadır…. Okuma ilgisinin niteliği incelendiğinde; çocuklarda
sürekli, aralıklı, aktifleştirici, pasifleştirici, hareket ya da konu
ağırlıklı, somut-soyut ,sözel-sayısal ve bireysel ya da gruba dönük gibi
çeşitli nitelikte okuma ilgilerinin olduğu görülmektedir… Bamberger çocukların
okuma ilgilerini dört başlık altında toplamaktadır: 1-İlk okuma ilgisi
2-Yetenek ve kişilik geliştirme ilgileri 3-Çevreyi ve dünyayı anlama ilgileri,
4-Geçici ilgiler (Güneş,
2006).
Bu
ilgi alanları dikkate alınarak çocukların gelişim seviyelerine uygun kitaplar
seçilmelidir. Seçilen kitaplar çocuğun ilgisini toplamalı dikkatini çekmelidir.
“Dikkat, Zihnin bir obje üzerinde yoğunlaşmasıdır. Dikkat üç düzeye
ayrılmaktadır. Bunlar: Pasif dikkat, kendiliğinden dikkat ve istençli dikkat (Güneş,
2006). Kitabın fiziksel özellikleri, cilt ve kapak tasarımı
ile kâğıt kalitesi ve görsellerin sanat kalitesi ilk etapta çocukların
dikkatini çeker. Çocukların dikkati kitap üzerine toplandıktan sonra içeriğin
toplanan dikkati sürdürmesi beklenir. Bu noktada kitap metninin edebi sanat
değeri devreye girer. Görsel ve metin birbirini desteklediği sürece çocuğun
ilgisi ve dikkati canlı tutulabilir. Buna göre kitabın niteliklerinin
değerlendirilmesinde dikkat edilecek kriterleri iki başlı altında ele almak
uygun görülebilir. Bunlar:
1-İçerik
açısından: Konusu, dili, anlatım özellikleri.
2-Biçim
açısından: Kitabın boyutları, kağıdın cinsi, puntolar, sayfa düzeni,
resimlerdir (Uçak, N. Ö., 2010).
Okullarda
okutulacak ders kitaplarının değerlendirme ölçütleri MEB-TTKB[1] tarafından
belirlenmektedir. Fakat okul öncesi eğitimi kurumlarında okutulan hikâye ve
masal kitaplarının değerlendirme kriterlerini belirleyen bir mekanizma yoktur.
Bu nedenle hem öğretmenler hem de ebeveynler kaliteli kitap seçme konusunda
yeterlilik kazanması önemlidir. Burada devreye giren diğer önemli bir faktör de
özellikle küçük yaş gruplarında kitabı okuyan kişinin ses tonu ve okuma
becerisidir. Hikâye veya masal okuma becerisi de çocukların dikkatini ve
ilgisini artırmak için etkili bir unsurdur.
Yaşa
göre kitap seçimi
Çocuklara
kitap seçiminde yaş ve gelişim aşamalarının önemine değinmiştik. Burada yaş
gruplarına göre çocukların ilgisinin hangi alanlarda yoğunlaştığını
inceleyeceğiz:
- 1-2
yaş, kitaba ilginin başladığı dönem.
- 2-4
yaş, çocuğun kavramsal gelişimini tamamlayacak renkli ve resimli kitap dönemi.
- 4-6
Yaş, kavram ve dil gelişimine katkı sağlayacak tekerleme, bulmaca,
bilmecelerden hoşlanma dönemi.
- 7-8
Yaş, okuma, yazma alışkanlığının oluştuğu dönem.
- 9-10
Yaş, kendi cinslerine göre arkadaş seçtikleri dönem, çizgi ve resimli romanlara
ilginin arttığı dönem.
- 11-12
Yaş, cinsiyete göre kitap seçimi daha da belirginleşir. Macera ve spor
kitapları ile duygusal kitaplar daha fazla ilgi çekmeye başladığı dönem.
- 13-14
Yaş, çocukluktan gençliğe geçisin başladığı yıllardır. Çocuğun kendine rol
model aradığı yıllardır. Biyografiler, romantik hikaye ve romanlar, macera ve
dedektiflik hikayeleri ilgi çektiği bir dönemdir (Uçak,
N. Ö., 2010).
Çocukların
okuma ilgileri konusunda önemli araştırmalar yapmış olan Schliebe- Lipert ve
A.Beinlich, biraz daha genel bir sınıflandırma yapmıştır. Buna göre:
- 2-5,6
yaş, resimli kitap ve çocuk tekerlemeleri dönemi,
- 5-8,9
yaş, peri masalları dönemi,
- 9-12
yaş, gerçeklere yönelme dönemi,
- 12-14,15
yaş, macera dönemi,
- 14-17
yaş, olgunluk dönemi (Güneş,
2006).
Her
iki sınıflandırmanın da ana hatlarıyla birbiriyle uyumlu olduğu görülmektedir.
Bu bilgiler ışığında çocuklar için kitap seçiminde çocukların yaş ve gelişim
alanlarına göre değişen ilgi alanlarının dikkate alınmasının ne kadar önemli
olduğu anlaşılmaktadır.
Çocuk
kitabında olması gereken özellikler:
Çocuk
doğası gereği çok hassas ve nazik bir yapıdadır. Kitaplar çocukların bilişsel,
duygusal ve dil gelişimine olumlu katkı sağlaması için alınır ve okunur. Kitapların
niteliğinin yeterli olmasının eğitim pedagojisi açısından gerekli ve zorunlu
olmasının ötesinde kitap içerisinde çocukların zihin ve ruh dünyasını tahriş
edip onlara zarar verecek görsel ve metin içeriği bulunmamasına ayrıca dikkat
edilmelidir. Bu zararlı içerikler şu şekilde ifade edilmektedir. “Önyargılar,
batıl inançlar, bağnazlıklar, her türlü ayrımcılık (din, ırk, cinsiyet), katı
ahlak kuralları, hoşgörüsüzlük, ümitsizlik, acımasızlık” (Uçak, N. Ö., 2010). Zaman zaman medyaya yansıyan
uygunsuz kitap içeriklerine rastlanıyor. Kültür Bakanlığı tarafından ISBN
numarası verilerek basılıp yayınlanan kitapların herhangi bir denetim
mekanizması bulunmuyor. Yayınevinin editör denetimi dışında bir denetim
bulunmuyor. Ancak bir şikâyet olması durumunda yayınevi tarafından basılan
kitabın zorunlu olarak verildiği kurumlar tarafından gerekli incelemeler ve
hukuki işlemler başlatılır. Kitapların içerik denetiminin yapıldığı devlet
kurumlarına örnek olarak MEB-TTKB’ğını verebiliriz. Burada da bakanlığın
zorunlu olarak okuttuğu kitapların incelemesi yapılır. Fakat TTKB’ğı tarafından
incelenerek basılmış olan kitaplarda bile bir takım içerik hataları olabiliyor.
Bu nedenle özellikle kitap denetiminin olmadığı okul öncesi kurumlarına zaten
devletin izniyle kitap tavsiyesi yapılmamaktadır. Buna rağmen serbest piyasa
şartları gereği okullara kitaplar girmese de öğretmenler tarafından ebeveynlere
tavsiye edilip aldırılması sık karşılaşılan bir uygulamadır. Bu nedenle
öğretmenler ve ebeveynler, nitelikli kitabı bizzat inceleyip
değerlendirebilecek bir yeterliliğe ulaşmalıdır. Piyasa da yaklaşık olarak
10.000’den fazla çocuk kitabı olduğu tahmin edilmektedir (Neyd,
2010). S.134 Bu nedenle çocukların okuyabilecekleri
kitapları özenle seçmek gerekir. Tam da bu noktada çocuklara kitap seçerken
hangi ilkeler dikkat edilmelidir, sorusu akla geliyor.
Çocuk
kitabında olması gereken özellikler:
Çocuk
kitaplarında bulunması gereken özellikler şu şekilde özetlenebilir:
- Kitaplar,
çocukları okumaya isteklendirecek ilgi çekici bir biçimsel tasarımda
hazırlanmalıdır.
- Kitaplarda
çocukların içtenlik ve samimiyetine uygun bir dil kullanılmalıdır.
- Yazar
kurguladığı metindeki olaylarda, çocuklarla yakınlık kurabilmelidir.
- Kitaplar
çocuklara kavrayamadığı ve yapamayacağı sorumluluklar vermemelidir.
- Kitaplar
çocukların kavramsal ve dil gelişimine katkı sağlamalıdır.
- Kitaplarda
görsel ve içerik uyumu olmalıdır.
- Kitaplar
görsel ve dil özellikleri yönünden çocuğun sanat ve zihinsel eğitimine olumlu
katkı sağlamalıdır.
- Kitaplar
çocuğun yaşına ve hayatın gerçeklerine uygun olmalıdır.
- Kitapta
anlatılanlar çocukların kendi gerçekliğine uyum göstermelidir.
- Çocukların
demokratik düşünce gelişimine katkı sunmalı, hayatın bir gerçeği olarak şiddet
olgusu varsa çocuğun gelişim özelliklerine uygun olmalıdır (Sever, (2003);
Deretarla Gül, (2005).
Kitap
Nasıl Seçilmelidir?
Çocuğa
kitap seçerken öncelikle onun yaşını, duygu dünyasını, kültürel arka planını
deneyimlerini, kaygılarını korkularını, umutlarını, kafasındaki soruları ve
sorunları, arayışlarını, çıkmazlarını dikkate almak gerekir (Neyd, 2010: S.310).
Acaba çocukların yerine okunacak kitapları seçip alan ebeveynler bu ilkelere
dikkat ediyor mu? Kitap satış danışmanlarının kitap seçimindeki görüşlerinin
incelendiği bir araştırmanın sonuçlarına göre öğretmenlere, ebeveynlere ve
kitap danışmanlara şu önerilerde bulunulmuştur:
- Öğretmenlerin
satış mağazalarına nadiren gelmektedir. Öğretmenler kitapçılara gelip kitapları
inceleyip satış danışmanlarının önerilerini almaktan ziyade velilere hazır
kitap listeleri vermeyi tercih ediyorlar. Araştırma bulgularından hareketle
öğretmenlere kitapları inceleyerek kitap tavsiye listelerini oluşturmaları
önerilmektedir.
- Araştırmada
kitap seçimi konusunda kitap satış danışmanlarının görüşlerine sıklıkla başvurulmaktadır.
Bu nedenle satış danışmanlarının, kitapların içeriğini bilmesi ve bu doğrultuda
tavsiyelerde bulunması önerilmektedir.
- Araştırmada kitap satış mağazalarına gelen
kişilerin genellikle ebeveynler olduğu belirtilmektedir. Çocuğuyla birlikte
gelen aileler ise kitap seçimini çocuğun ilgi ve ihtiyacına yönelik değil kitabın
maddi boyutunu göz önünde tutarak yapmaktadırlar.
- Ebeveynler
çocuğun ihtiyaçlarına, ilgilerine ve görüşlerine çok az müracaat etmekte ya da
hiç müracaat etmemektedir. Bu hususta ebeveynlere çocuklarının ilgi ve
görüşlerinden hareketle kitap almaları önerilmektedir”(Çetinkaya,
F. Ç. Durmaz, M. Öksüz, 2020).
Acaba
okul öncesi eğitim kurumlarında çocukların okuması için ebeveynlere tavsiye
edilecek kitapları kim seçiyor? Okul öncesi öğretmenlerinin sınıflarında
güncel, çok satan, ödüllü yazarların kitaplarından çok klasik masalları
okuduğunu göstermektedir. Öğretmenlerin seçimlerini yaparken belirli gün ve
haftaları, kitapların öğreticiliğini ve kazanımlara uygunluğunu dikkate aldığı
görülmüştür. (Adak
Özdemir, A. ve Özdemir Beceren, 2020). “Yapılan başka bir araştırmada, öğretmenlerin
ve ebeveynlerin kitap seçerken edebi sanat değeri taşıyan kitapların yerine
ucuz kitaplara yöneldiği ve bu nedenle niteliksiz kitapların okullara
rahatlıkla girdiği belirtilerek, öğretmenler ve anne babaların, çocukların
gelişim düzeylerine uygun kitap seçemediği ve alınan kitapları da etkinliklerde
kullanılmadığı belirlenmiştir”(Bulut,
2018). Bu araştırma bulgularından hareketle öğretmenlerin
ve ebeveynlerin kitap seçimi konusunda bilinçlendirilmesinin önemi bir net bir
şekilde anlaşılmaktadır. Almış olmak için kitap almak yerine az da olsa
nitelikli kitap almanın önemi de anlaşılmaktadır.
Sonuç
ve öneriler
“Çocuğun
okuma ilgisine dönük onun zihinsel, duygusal, ruhsal ve dilsel gelişimlerini
desteklemek; iyi vatandaş olarak yetişmesini sağlamak ve boş zamanlarını
değerlendirmek amacıyla hazırlanan nitelikli kitaplar seçilmelidir” (Güneş,
2006). Çocuklara kitap almanın amacı alınan kitabın
okunmasıdır. O halde çocuklara kitap okuma alışkanlığı nasıl kazandırılmalıdır?
- Kitap
okuma alışkanlığı küçük yaşlarda kazandırılmalıdır.
- İlköğretime
başlamadan önce okumayı sevdirecek kitaplar alınmalıdır.
- Anne
ve babalar kitap okuma konusunda model olmalıdır.
- Bütün
ailenin katılımıyla okuma saati düzenlenmelidir.
- Teknolojik
aletler kapatılarak okumaya zaman açılmalıdır.
- Evde
okunan kitaplar hakkında konuşulmalıdır.
- Okunan
kitap hakkında olumlu konuşmalar yapılması yararlı olabilir.
- Çocukları
evlerinde küçük bir kütüphane kurulabilir.
- Çocuklar
para biriktirerek kitap almaya özendirilmelidir.
- Çocuklarla
birlikte kitap fuarlarına gidilmelidir.
- Düzenli
olarak kitabevleri ziyaret edilebilir.
- Kitabevlerinde
çocukların kitapları incelemesine zaman verilmelidir.
- Hediye
olarak kitap alınıp verilebilir.
- Çocuklar
kitap defteri tutarak okudukları kitapları kaydedebilir.
- Çok
kitap okuyan çocuklar ödüllendirilebilir.
- Kitaplar
çocukların yaş grubuna ve ilgi alanına göre seçilmelidir.
- Çocuklara
kitapların yazarları hakkında bilgi verilebilir, yazarlarla tanıştırmak için
imza günlerine götürülebilirler.
- Kitap
ile ilgili dergiler, gazeteler, gazete ekleri ve TV programları takip edilebilir.
- Çocuklar
kütüphane ile tanıştırılmalıdır.
- Aile
içerisinde oynanacak kelime oyunları kitap okuma alışkanlığını teşvik edebilir.
- Dergi,
gazete ve özellikle çocuk dergilerine abone olunabilir.
- Çocuğunuza
kitap okuyun. Onun size kitap okumasını isteyin.
- Kendi
kitaplarına küçük etiketler kullanarak adını yazmasını ve böylece kitapları
sahiplenmesini sağlayabilirsiniz (Deretarla
Gül, 1981); (Tanju,
2010).
Çocuk
kitaplarını çocukları için seçen anne ve babaların bilinç düzeylerinin
yükseltilmesi son derece önemlidir. Bu amaçla, “anne ve babaların çocuk
kitapları konusunda bilgilendirilebilmesi için, Kültür Bakanlığı’na bağlı halk
ve çocuk kütüphanelerinin organizasyonlarıyla çocuk kitaplarının tanıtımı
sağlanmalıdır” (Biçici,
2006). Çocuk kitaplarının niteliklerini tanıyan ebeveynler
daha yararlı ve daha nitelikli kitapları seçebilirler. Bir başkasının tavsiye
ettiği kitapları okumak yerine her bir anne baba bilinçli okuyucu olmalı ve
kendi çocuğuna kaliteli kitap seçme ve alma konusunda gerekli yeterliliğe
ulaşmalıdır.
KAYNAKLAR
Adak Özdemir, A. ve Özdemir Beceren, B. (2020). Çocuk
Kitaplarının Okul Öncesi Öğretmenlerinin Görüşleri Ve Kitap İncelemesi
Çerçevesinde Değerlendirilmesi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim
Dergisi, 9, 1216–1242.
https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1305592
Biçici, N. (2006). Annelerin Çocuk Kitabı Seçimi Hakkındaki
Görüşleri [Afyon Kocatepe Üniversitesi]. In Afyon Kocatepe Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü (Vol. 44, Issue 2).
https://acikerisim.aku.edu.tr/xmlui/handle/11630/3276
Bulut, S. (2018). Okulöncesi Eğitim Ortamlarında Çocuk
Kitaplarıyla Gerçekleştirilen Uygulamaların Okuma Kültürü Edindirme Bağlamında
İncelenmesi [Ankara Üniversitesi].
https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12575/42019/Sevilay_Bulut_Dr_Tez.pdf?sequence=1&isAllowed=y
Çetinkaya, F. Ç. Durmaz, M. Öksüz, H. İ. (2020). Kitap Satış
Danışmanları ve Okunabilir Kitap. Ana Dili Eğitimi Dergisi Journal of Mother
Tongue Education, 8, 753–776.
http://www.anadiliegitimi.com/en/download/article-file/1078661
Uçak, N. Ö., (2010).
https://alonot.com/wp-content/uploads/2019/06/Ucak-Canakkale-Bolge-Semineri.pdf
Deretarla Gül, E. (1981). Okulöncesi Dönemdeki Çocuklar
İçin Kitap Seçimi Ve Okuma Alışkanlığı.
https://acikerisim.aku.edu.tr/xmlui/handle/11630/3276
Güneş, F. (2006). Çocuklarda Okuma İlgisi Ve Kitap Seçimi. Ilköğretmen
Dergisi, 2, 43–45.
https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/118931/mod_resource/content/0/çocuklarda
okuma ilgisi ve kitap seçimi.pdf
Neyd, N. (2010). Çocuk edebi̇yati. İstanbul Üniversitesi
Açık Ve Uzaktan Eğitim Fakültesi.
http://auzefkitap.istanbul.edu.tr/kitap/kok/cocuk_edebiyati_au284.pdf
Tanju, H. E. (2010). Çocuklarda Kitap Okuma Alışkanlığı’na
Genel Bir Bakış. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 21(21),
30–39. https://doi.org/10.21560/spcd.43960
[1] Millî
Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı
